Rozród jest zjawiskiem o podstawowym znaczeniu dla utrzymania gatunku. W odniesieniu do zwierząt gospodarskich, rozród ma również znaczenie ekonomiczne. Dlatego do reprodukcji powinny być kwalifikowane zwierzęta płodne, plenne i o genotypie gwarantującym osobniczą zdolność do przekazywania na potomstwo takich cech użytkowych jak wysoka wydajność mleczna, mięsna i inne.
Płodność i plenność zależne są od szeregu czynników wewnętrznych (endogennych) i zewnętrznych (egzogennych). Zasadniczym elementem warunkującym płodność i plenność są czynniki dziedziczne, na które dopiero modyfikująco wpływają czynniki środowiskowe do których należy zaliczyć żywienie i zaburzenia metaboliczne, utrzymanie i pielęgnację oraz organizację pracy i nadzoru. W intensywnie prowadzonej hodowli krów mlecznych największym zagrożeniem dla osiągania dobrych efektów ekonomicznych są schorzenia układu rozrodczego oraz gruczołu mlekowego. Obniżona płodność spowodowana jest głównie zaburzeniami okresu okołoporodowego, których częstotliwość zwiększa się wraz ze wzrostem wydajności mlecznej. Zwierzęta te w coraz to mniejszym stopniu są w stanie sprostać stawianym im wymogom a spadek odporności organizmu oraz przeciążenia metaboliczne prowadzą do stanów chorobowych. Do najczęściej występujących zaburzeń okresu okołoporodowego należy zaliczyć: porażenia i zalegania, ciężkie porody, zatrzymania łożyska, ciche ruje, brak rui, wczesną śmierć zarodków, ronienia, kwasicę, mastitis, przemieszczenie trawieńca, uszkodzenia kończyn.
Straty ekonomiczne w hodowli bydła mlecznego można ograniczyć prowadząc kontrolowany nadzór nad rozrodem i czynnikami wpływającymi na jego jakość. Kontrola rozrodu w fermie bydła mlecznego to końcowy, najważniejszy element składowy opieki nad stadem. Systematycznie prowadzona opieka nad stadem przynosi poprawę ogólnej zdrowotności zwierząt, poprawia ich płodność i wydajność mleczną i pozwala stwierdzić odpowiednio wcześniej zagrożenia wynikające z wpływu negatywnych czynników.
Opieka nad stadem powinna być zlecona lekarzowi weterynarii, który w porozumieniu z właścicielem może prowadzić nadzór w różnej formie. Może to być badanie okazjonalne, na zlecenie właściciela. Lekarz bada wtedy krowy wyznaczone przez właściciela. Mogą to być również badania okresowe, w stadach w których płodność jest na niskim poziomie lekarz wykonuje badania ginekologiczne i inne badania dodatkowe (biochemiczne, bakteriologiczne, hematologiczne, hormonalne). Najwłaściwszą formą opieki jest regularne, 2 – 3 krotne badanie każdej krowy po porodzie. Badania te pozwolą na wczesne wykrycie zaburzeń okresu poporodowego i szybkie podjęcie właściwej terapii. Do kontrolnego badania ginekologicznego należy wyznaczyć krowy które: po 40 dniach od wycielenia nie wykazały rui, przejawiają nieregularne i ciche ruje, były kryte 3 i więcej razy i nie są nadal cielne, są w okresie 40 dnia po inseminacji, wykazują objawy chorobowe ogólne lub narządu rodnego i gruczołu mlekowego. W ramach opieki nad stadem, co najmniej raz do roku powinno być skontrolowane: żywienie, schorzenia metaboliczne, zdrowotność gruczołu mlekowego, wskaźniki płodności, schorzenia racic i narządu ruchu, zarobaczenie.
Dla właściwej oceny płodności (rozrodu) stada można stosować tzw. wskaźniki płodności.
Najczęściej stosowane wskaźniki w hodowli to:
- okres międzyciążowy : ilość dni liczona od zakończenia porodu do pierwszego dnia następnej ciąży. Okres ten powinien wynosić od 60 do 100 dni,
- okres międzywycieleniowy: to ilość dni liczona od jednego do następnego porodu (właściwy okres: 330 do 390 dni),
- zapładnialność: to % zacieleń po pierwszym zabiegu unasieniania, świadczy o skuteczności krycia ( dobra wartość to 60-70 %),
- wskaźnik ciąży: ilość kryć potrzebna do uzyskania jednej ciąży ( idealny byłby 1,0 ale wskaźnik o wartości 1,4 do 1,6 świadczy o dobrej skuteczność inseminacji ),
- indeks inseminacyjny: wartość tego wskaźnika to ilość zabiegów unasieniania wykonanych na stadzie w okresie np. jednego roku. Liczone są wszystkie zabiegi wykonywane u krów które zaszły w ciążę i u tych, u których nie stwierdzono ciąży, ale zabiegi w ocenianym okresie były wykonywane. Zadawalający wskaźnik 1, 6 -1,8.
- okres wystąpienia pierwszej rui po porodzie: ilość dni od porodu do pierwszej rui, która powinna wystąpić w okresie 40-60 dni p.p
- wskaźnik brakowania: ilość krów wybrakowanych ze stada np. w ciągu jednego roku, wartość > 25 % w gospodarstwie wysokowydajnym może być zadawalająca.
Podstawę właściwego nadzoru i kontroli rozrodu stanowi dobra współpraca pomiędzy właścicielem gospodarstwa, sprawującym opiekę lekarzem weterynarii i innymi współpracującymi doradcami np. z zakresu żywienia.
Prof. dr hab. Jan Twardoń
Wydział Medycyny Weterynaryjnej
AR Wrocław
Ferma Bydła 2006